Door Beulah | 22 januari 2020
In Barcelona droomde een arme krantenjongen in het midden van de 19e eeuw van zijn eigen uitgeverij. En die kwam er ook. José Espasa Anguera publiceerde de Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, wat een tijdlang de belangrijkste academische bron ter wereld was. We vroegen boekenexpert Ángel Marzoa García ons meer te vertellen over dit ambitieuze uitgeefproject.
Toen José Espasa Anguera zijn spaargeld in 1860 in een klein abonnementencentrum stak, hadden slechts weinigen voorzien dat het een van de meest ambitieuze projecten in de uitgeefgeschiedenis zou worden.
Het gebeurde in een tijd dat het een nationale trots was voor landen om een eigen encyclopedie te hebben: de Encyclopédie Française voor de Fransen, de Encyclopaedia Britannica voor de Britten en de Brockhaus Enzyklopädie voor de Duitsers. Niet alleen waren encyclopedieën een manier om de academische prestaties van de mensheid vast te leggen voor leergierige geesten, ze werden ook gebruikt als propaganda. Hoe objectief de redacteuren ook beweerden te zijn, in encyclopedieën weerspiegelden politieke agenda‘s en vaak werden ze gebruikt om het establishment te versterken (of te ondermijnen). Het is dan ook nauwelijks verrassend dat Espasa Anguera vond dat Spanje een eigen encyclopedie nodig had.
De geboorte van de Enciclopedia Espasa
De Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana (of kort gezegd de Enciclopedia Espasa) werd voor het eerst gepubliceerd in 1908. Tot 1930 werden er 72 volumes uitgegeven. Deze delen werden gevolgd door een tiendelige appendix (gepubliceerd tussen 1930 en 1933). Tussen 1933 en 2003 volgde nog een serie extra delen, indexen en een atlas; daarmee kwam het totaal aantal delen van de Espasa op 118. Niet alleen was dit vergelijkbaar met rivaliserende Europese encyclopedieën, de Espasa had zelfs meer te bieden in termen van publicatieduur en -frequentie.
Ángel vertelt ons meer over de betekenis van de Enciclopedia Espasa:
“In Spanje werd de Enciclopedia Espasa een "gewild object" voor gezinnen of professionals die serieus genomen wilden worden. Het was een symbool van sociale status, ook al moest hij gekocht worden in fasen en met geleend geld. Het was normaal dat een discussie in een gezin of op het werk eindigde met het raadplegen van de encyclopedie, om uitsluitsel te krijgen: "als het niet in de Espasa staat, bestaat het niet". Elke bibliotheek in de Spaanstalige wereld had minstens één exemplaar van de belangrijkste Spaanse encyclopedie.”
De lijst met auteurs van de Enciclopedia Espasa telt honderden namen. In 1930 waren het er 646. Espasa stond erop dat de Enciclopedia Espasa actueel was. Veel auteurs waren hoogleraren, docenten, journalisten en experts. “La Espasa wist een buitengewone groep experts bijeen te brengen“, bevestigt Ángel. “Er stonden veel bekende academici op de loonlijst van de Enciclopedia Espasa. Opinieleiders zoals José Ortega y Gasset, Eugenio D‘Ors, Manuel García Morente, Santiago Ramón y Cajal en Ramón Menéndez Pidal. Zelfs Ramón Casas werd ingehuurd om enkele illustraties voor de Enciclopedia Espasa te maken.
Een recent artikel in La Razon benadrukt echter dat het werk aan de Enciclopedia Espasa niet alleen was voorbehouden aan de academische elite; ook grafici, verkopers, industriëlen en zelfs een boer werden geraadpleegd tijdens het samenstellen van de encyclopedie.
De Enciclopedia Espasa was een tijdlang de belangrijkste academische bron ter wereld
De eerste Spaanse encyclopedie
De Enciclopedia Espasa was Spanjes eerste, omvangrijkste en langst gepubliceerde encyclopedie. Anders dan andere uitgevers, richtte Espasa zich niet alleen op eigen land. De Enciclopedia Espasa bevatte ook veel informatie over Zuid-Amerika en publiceerde bijdragen van auteurs uit verschillende Spaanstalige landen. Zonder deze Zuid-Amerikaanse insteek zou de Enciclopedia Espasa misschien niet eens gepubliceerd zijn.
“De Sociedad Anónima Espasa-Calpe was een succesvolle samenwerking tussen Espasa en de Madrileense uitgever Nicolás María Urgoiti,” legt Ángel uit. “Espasa had een groots project in handen, maar het ontbrak hem aan geld. De Urgoiti publiceerde alleen literatuur via zijn uitgeverij Editorial Calpe, maar hij wilde een nieuw publiek aanboren. Calpe had bovendien kantoren in Argentinië, waardoor het eenvoudiger werd de Zuid-Amerikaanse markt te bereiken, een wens van Espasa.”
Dit bleek ook de redding van de encyclopedie tijdens de Spaanse Burgeroorlog. De collectivisatie van goederen in Madrid bracht de productie van Espasa-Calpe tot stilstand. De uitgevers verplaatsten vervolgens hun hoofdkantoor naar Buenos Aires en richtten Espasa-Calpe Argentina S.A. op. Niet alleen kon de uitgave van de Enciclopedia Espasa zo doorgaan, ook de redactionele missie om zo breed mogelijk kennis te vergaren bleef in stand.
Gedrukte encyclopedieën in een online wereld
De moderne tijd maakte het de Enciclopedia Espasa echter moeilijk. Online encyclopedieën zoals Wikipedia monopoliseerden het lezerspubliek van de Enciclopedia Espasa, die zich echter nog steeds langst in productie gebleven encyclopedie mag noemen. De waarde van de Enciclopedia Espasa nu, is vooral de waarde die de eigenaar eraan geeft. “Ik heb het verkorte Diccionario Encyclopedico Espasa in mijn verzameling“, zegt Angel. “Dat heeft weinig monetaire waarde, maar ik doe het niet weg. Ik heb nu eenmaal een verzamelaarshart.”
____________________
Interesseert Spaanse literatuur je? Hou dan onze wekelijkse veiling van zeldzame boeken in de gaten, of registreer je als verkoper op Catawiki.
Ontdek meer boeken | Spaanse literatuur
Deze artikelen vind je misschien ook interessant:
Hoe Franse kookboeken ons menu veranderden