Geschiedenis

De duivel die je kent: verken de fascinatie die de literatuur met Satan heeft

Geschreven door Tom | 1 oktober, 2020

Of je nu gelovig bent of niet, je hebt waarschijnlijk wel eens van de duivel gehoord. Een manifestatie van het kwaad die een andere vorm en naam aanneemt, afhankelijk van de culturele lens waar je doorheen kijkt. De duivel werd door de eeuwen heen gezien als de aartsvijand. En toch hebben de creatievelingen van de wereld naar het kwaad gekeken voor inspiratie en soms respijt. Of het nu om Lucifer, Beelzebub of Satan gaat, de literatuur heeft de nuances en complexiteit van het kwaad beschreven en er zelfs bevrijding in gevonden, zoals boeken-expert Mark Harrison uitlegt. 


Engel van het licht. Een gehoornd figuur met gespleten hoeven. Een geit. Iemand die precies op jou lijkt


Dit zijn slechts enkele van de bedachte uitingsvormen van de duivel, waarvan vele met dank aan de literatuur - klassiek en hedendaags. En dat is zonder de vele thema's te noemen waarin we de duivel laten vertegenwoordigen: bedrog, misleiding en zonde. In de loop van de tijd hebben schrijvers de zogenaamde Vader des leugens opnieuw uitgevonden en nieuw leven ingeblazen. Maar waarom? 



De duivel werd voor het eerst geassocieerd met geiten in de Parabel van de Schapen en de Geiten, zoals opgeschreven in Mattheüs 25: 31–46

"Iedereen houdt van de slechterik," zegt Mark. 'Ik denk dat het kwade altijd al interessanter is geweest dan het goede. Hoewel de meeste mensen ernaar streven veelal goed te zijn, is het idee van chaos en roekeloosheid spannender”. 


En als het doel van literatuur is om te boeien en te verleiden, dan is er weinig boeiender dan iets dat wat het verboden vertegenwoordigt. Maximilian Rudwin schrijft in The Devil in Literature:


De duivel is altijd fascinerend gebleven... Hij is een eeuwige bron van pathos en poëzie, een eeuwige kracht voor interesse, inspiratie en prestatie ... Of we nu wel of niet de voorkeur geven aan het geloof in de spirituele entiteit van de duivel in plaats van die van de mens, we tonen altijd een diepe interesse in zijn literaire incarnaties. Van alle intelligente mannen en vrouwen, gelovigen en ongelovigen, mag worden aangenomen dat ze een unanieme mening hebben over de geschiktheid van de Vijand als een fictief personage ... als de duivel ontbreekt, zou er gewoon geen literatuur zijn. 


Het begint bij de Bijbel


Hoewel we de duivel vaak associëren met de Bijbel, verscheen hij daarin slechts kort, nadat hij zichzelf voor het eerst in het Oude Testament bekend had gemaakt. "Satan en de duivel werden pas later als één en dezelfde met elkaar verbonden", legt Mark uit. "‘Satan verscheen al vroeg in het Oude Testament (de Torah) als ondergeschikte aan Jahweh, en zijn rol was om het geloof van de mensen te testen. Dit was meer een vertegenwoordiger van God. Pas later werd Satan geassocieerd met het leiden van mensen naar het kwaad”. 


Lucifer door Gustav Dore. Wikimedia Commons

Maar toen de duivel inderdaad in de Bijbel opdook, begonnen zijn verkeerde bedoelingen al vorm aan te nemen. 'Waar zijn oorspronkelijke doel was om het geloof van mensen in het Nieuwe Testament te testen, was zijn rol later om mensen te verleiden en weg te leiden van God. Hij nam ook af en toe bezit van mensen en veroorzaakte de pest of ziekte. Uiteindelijk, met het boek Openbaring, geschreven ongeveer 100 jaar na de dood van Christus, werd hij de heerser van de slechte wereld gedurende de 1000 jaar vóór de terugkeer van Christus. Op dat moment werd hij gezien als de wortel van al het kwaad in de wereld”. 


De literaire evolutie van Lucifer


Ondanks de alles-bedreigende, tot wanhoop drijvende figuur die de duivel moest vertegenwoordigen, slaagde hij toch in om tijdens de middeleeuwen een gezonde dosis humoristische verlichting te bieden. Het kwaad ziet er tenslotte een stuk minder intimiderend uit als de realiteit al verschrikkelijk is. “Het zien van Satan als een komische figuur zien was gedeeltelijk een reactie op de leefomstandigheden in die tijd - je had het over de pest en de dood! Mensen hadden iets nodig om om te lachen”, legt Mark uit. “Middeleeuwse mysterie toneelstukken hadden een behoorlijk zware inhoud (leven, dood, eeuwige redding of verdoemenis), dus tussen deze stukjes had je een beetje lichtzinnigheid nodig. En de duivel heeft hiervoor gezorgd. De duivel was niet zo belangrijk of eng in de vroegmiddeleeuwse theologie. Het was pas later, met hekserij en demonische bezetenheid, dat de duivel een belangrijkere pijler voor het kwaad werd”.



Paradise Lost zoals geïllustreerd door Gustav Dore. Wikimedia Commons. 

De literaire doorbraak van de duivel kwam waarschijnlijk in de handen van twee van de meest gevierde literaire figuren uit de geschiedenis: Dante Alighieri en John Milton. Maar waar Dantes epische gedicht, Inferno, meer in beslag wordt genomen door de hel, de wereld van Satan, gaf Milton's Lucifer het publiek de eerste glimp van de duivel als een verlossende figuur.


"Dante's Inferno was een allegorie om te kijken naar alle verschillende manieren waarop de samenleving zondigde en onvolmaakt was", legt Mark uit. "In Milton's Paradise Lost is het idee van Gods favoriet die zichzelf vernietigde door zijn fatale fout vergelijkbaar met veel helden uit de Griekse literatuur. De antiheld is een heel klassiek idee. Milton putte hier dus voor een groot deel uit”. 


Een symbool van rebellie, bevrijding en menselijkheid


Dante en Milton waren niet de enige literaire grootheden die naar de duivel keken - William Blake gebruikte Lucifer als een symbool van rebellie, terwijl Marlowe's Doctor Faustus de kwestie van bevrijding versus verdoemenis onderzoekt. Zijn vermogen om verschillende doelen te vertegenwoordigen, verklaart waarom hij zo populair was in tijden dat de christelijke traditie de westerse wereld domineerde. In een wereld van absolutisme was alles wat niet met de christenen was, tegen hen - en bijna altijd het werk van de duivel. Dit vermogen om spreekbuis en beschermheer van andere stemmen te worden, gaf schrijvers en mensen de kans om zich uit te drukken en dat met recht te doen. 


De duivel werd een middel om verhulde kritiek te uiten op de heersende organisaties van die tijd. Wikimedia


“De duivel is vaak gebruikt als een manier om sociale of politieke kritiek te leveren en godslasterlijke uitspraken te doen, in een tijd waarin dit je waarschijnlijk in veel problems bracht. Zeg dat koningen gestraft moeten worden voor wanbestuur en je komt in grote problemen. Maar als het de duivel is die het zegt, dan kom je ermee weg”. 


Geleerden hebben bijvoorbeeld betoogd dat Milton's Lucifer en zijn rebellie tegen God werden gebruikt als een middel om kritiek te uiten op de overweldigende macht van de vorst en om op te treden als gezant voor de republikeinse denkbeelden. Deze opvattingen waren destijds taboe voor Milton, maar hij liet ze Lucifer zeggen; hiermee het vernietigde koor van stemmen vertegenwoordigend dat de wil van de mensen was. Filosoof William Goodwin breidt deze gedachte uit in An Inquiry Concerning Political Justice


Maar waarom kwam hij in opstand tegen zijn maker? Het was ... omdat hij niet voldoende reden zag voor die extreme ongelijkheid van rang en macht, die de maker aannam. Hij verdroeg zijn kwellingen met standvastigheid omdat hij weigerde te worden onderworpen door despotische macht. 


Naast rebellie is de duivel in de literatuur een manier geweest om een vrije stem te hebben en uiteindelijk de vraag te stellen wat het betekent om goed en mens te zijn. Zoals Robin Kirkpatrick opmerkt in zijn inleiding op Inferno: “Het kwaad is geen op zichzelf staand principe. Het bestaat alleen als een silhouet van goedheid”. 



De duivel in de literatuur is gebrekkig, fascinerend en complex. Wikimedia Commons. 

Misschien is dat waar de fascinatie ligt. Als het om theologische kennis gaat, is het veel gemakkelijker om een relatie te hebben met een gebrekkige, gevallen engel dan met een almachtige, alwetende godheid. Lezers herkennen zichzelf in het personage en voelen zich daardoor aangetrokken.


Als de literatuur ons iets vertelt, dan is het dat we door het kwaad leren over de tegenspoed van het mens-zijn. En bij de duivel leren we hoe we ermee om moeten gaan. 

____________________


Lees enkele van de grootste werken van de literatuur of vind een religieuze tekst in onze wekelijkse boekenveilingen. Of registreer je als verkoper op Catawiki en verkoop je eigen boeken.


Ontdek meer boeken | literatuur en geïllustreerde werken | oude en zeldzame boeken



Deze artikelen vind je misschien ook interessant:


Hoe Agatha Christie een voorliefde voor gif ontwikkelde


Een geschiedenis van censuur in drie boeken


Hoe Franse kookboeken ons menu veranderden



Maak je gratis account aan
Bij Catawiki zul je iedere week versteld staan van de indrukwekkende en bijzondere objecten die aangeboden worden. Registreer je vandaag en ontdek onze wekelijkse veilingen, die door ons team van gespecialiseerde experts worden samengesteld.
Deel dit artikel
Close Created with Sketch.
Nog niet geregistreerd?
Door gratis een Catawiki-account aan te maken, kun je bieden op onze 75.000 bijzondere objecten die iedere week geveild worden.
Registreer nu